Kaart (cartografie) - Valkenburg (Zuid-Holland) (Valkenburg)

Valkenburg is een Nederlands dorp en een voormalige gemeente in Zuid-Holland. De gemeente Valkenburg is per 1 januari 2006 gefuseerd met de gemeenten Katwijk en Rijnsburg tot de nieuwe gemeente Katwijk met destijds ruim 60 duizend inwoners. In telde Valkenburg inwoners. Hoewel de nieuwe naam gewoon "Valkenburg" is, met zo nodig "(Katwijk)" erachter, wordt de oude naam "Valkenburg (Zuid-Holland)" nog veel gebruikt om onderscheid te maken met de gemeente Valkenburg aan de Geul in Zuid-Limburg. De voormalige gemeente Valkenburg had een oppervlakte van 5,74 km² (waarvan 0,23 km² water). Binnen de gemeentegrenzen lagen geen andere kernen.

In de Romeinse tijd lag op de plek van het huidige Valkenburg het Romeins castellum Praetorium Agrippinae. Het was een fort aan de Neder-Germaanse limes en vormde een tussenstation op de weg van Lugdunum Batavorum (Katwijk) naar Matilo (Leiden Roomburg).

Het moderne Valkenburg is ontstaan uit het middeleeuwse ambacht Valkenburg-Katwijk, dat zich aan de zuidzijde van de Oude Rijn uitstrekte tot aan de Noordzee. Het was het oudste van de drie dorpen in het ambacht, Katwijk aan Zee, Katwijk aan den Rijn en Valkenburg. Oorspronkelijk maakte het ambacht deel uit van het bisdom Utrecht, in de twaalfde eeuw ging het echter over naar de graven van Holland, waar het deel uitmaakte van het baljuwschap Rijnland.

De lagere bestuursfuncties, inclusief rechtspraak en waterstaat werden in leen gegeven door de graaf, waarmee Valkenburg een ambachtsheerlijkheid werd. Wanneer dit precies gebeurde is niet bekend, wel was dit al het geval in 1317. Hoger gezag werd rond 1460 verkregen door de ambachtsheer, waarmee Valkenburg een hoge heerlijkheid, feitelijk een baljuwschap werd naast Rijnland.

In 1615 werd Valkenburg door de toenmalige vrijheer verkocht, Katwijk echter niet, wat een splitsing van de hoge heerlijkheid tot gevolg had. Valkenburg werd een zelfstandige hoge heerlijkheid en Katwijk werd samengevoegd met de hoge heerlijkheid ‘t Zand, gelegen aan de overzijde van de Oude Rijn.

De hoge heerlijkheden werden met de Bataafse omwenteling in 1795 afgeschaft en de ambachten omgevormd tot municipaliteiten, in 1798 verdwenen de laatste resten van de hoge heerlijkheid en werd Valkenburg een gemeente in het gebied zoals in de afsplitsing van 1615 was ontstaan. Het begrip "gemeente" had nog niet de tegenwoordige betekenis, wat inhield dat de oude taken als rechtspraak nog onder verantwoording van de municipaliteit vielen.

In 1810 kwam met de Franse overheersing een nieuwe bestuursorganisatie volgens het toen geldende model, waarbij de rechtspraak en waterstaatsbestuur afgesplitst werden en de gemeente min of meer zijn huidige functie kreeg. Omdat gemeentes minimaal 500 inwoners moesten hebben werden Valkenburg, Katwijk en 't Zand bestuurlijk weer samengevoegd, om na de Franse overheersing op 1 april 1817 weer een zelfstandige gemeente te worden.

In mei 1940 probeerden de Duitsers het vliegkamp Valkenburg te gebruiken bij de invasie maar de zware vliegtuigen bleven steken in de nog onvoltooide landingsbaan. De Duitsers verschansten zich in het dorp dat helemaal in puin werd geschoten, een gunstige bijkomstigheid was dat in het dorp nu een uitgebreid archeologisch onderzoek kon worden uitgevoerd, waardoor de Romeinse fundamenten in kaart werden gebracht

Het grondgebied van de gemeente Valkenburg werd later nog uitgebreid met een stuk dat daarvoor aan de gemeente Voorschoten toebehoorde, ten oosten van de Wassenaarse wetering tot aan de A44, waar nu het Valkenburgse Meer ligt. De strook land aan de overkant van de A44 kwam toe aan de gemeente Leiden, die er de wijk Stevenshof bouwde.

Op 1 januari 2006 is de gemeente samen met de gemeenten Rijnsburg en Katwijk opgegaan in de nieuwe gemeente Katwijk.